W tym wpisie znajdziesz źródła i zarys koncepcji porodu jako rytuału przejścia.

Jako pierwsza opisała ją szerzej dr Rachel Reed, najpierw w swojej pracy doktorskiej a następnie w książce zatytułowanej: „Reclaiming Childbirth as a Rite of Passage„, co można przetłumaczyć jako: „Odzyskać poród jako rytuał przejścia”.

Stwierdzenie, że poród jest rytuałem przejścia coraz częściej można spotkać w rozmaitych publikacjach. Określenie to pojawia się między innymi w dokumencie zatytułowanym „Uniwersalne Prawa Kobiet Rodzących” z 2011 roku (ang. The Universal Rights of Childbearing Women). Podkreśla ono charakter porodu, jako doświadczenia wykraczającego poza aspekty czysto medyczne i wpływającego na życie kobiet rodzących i ich dzieci, rodzin oraz całych społeczności. Jest to narracja obecna także w dokumentach WHO takich jak „Zalecenia dla opieki wspierającej poród jako doświadczenie pozytywne” z 2018 roku.

Najpełniejszy i najlepiej udokumentowany opis koncepcji porodu jako rytuału przejścia znajdziecie we wspomnianej przeze mnie książce dr Rachel Reed, w której autorka umiejętnie łączy wątki herstorii z wiedzą na temat fizjologii ciąży, porodu i wczesnego połogu jaką mamy dzisiaj.

Spojrzenie to może pomóc znaleźć nową, zrywającą z patriarchatem, drogę kształtowania opieki okołoporodowej, w której kobieta i jej dziecko, rodzina są w centrum, wsparcie fizjologii jest faktem a nie teorią a medycyna jest wykorzystywana adekwatnie do potrzeb kobiet, ich dzieci i rodzin. 

Obrzędy przejścia

Rytuały dnia codziennego

W kulturze zachodniej, która wysoko ceni sobie naukę i wiedzę w akademickim ujęciu, słowa „rytuał” lub „obrzęd” mogą mieć negatywne konotacje, kojarzyć się z zabobonami czy myśleniem magicznym, sprzecznym z racjonalnym postrzeganiem świata. Jednak rytuały towarzyszą nam od zarania dziejów a na to jak żyjemy i jak rodzimy, wpływa zarówno nasza natura, jak i nasza kultura w tym wiedza i zwyczaje, takie jak rytuały. Dr Rachel Reed zwraca uwagę, że czynności rytualne towarzyszą nam także na co dzień. Są to słowa czy drobne gesty wypowiadane i wykonywane zawsze w konkretnych sytuacjach. Ich zadaniem często jest dodanie nam odwagi czy poczucia kontroli nad sytuacją. Każdy z nas ma takie swoje małe rytuały. Codzienne interakcje społeczne też są do pewnego stopnia zrytualizowane i może to być pomocne. Na przykład dzięki temu, że witamy się w określony sposób, wiemy co zrobić, kiedy w określonych warunkach spotykamy obcą osobę. Wyuczone, niemal odruchowe zachowanie może nam pomóc odnaleźć się w nowej relacji, zapewnić bezpieczne znane ramy dla interakcji. Rytuały mogą odzwierciedlać hierarchię społeczną lub oczekiwania względem poszczególnych członków społeczności. 

Antropologiczna koncepcja rytuału, czy też obrzędu przejścia o konkretnej strukturze, wspólnej dla wielu kultur, została opisana przez Arnolda van Gennepa w 1909 roku. Van Gennep zaobserwował, że we wszystkich znanych mu kulturach „pierwotnych” występują rytuały przejścia, które mają za zadanie przeprowadzić poszczególnych członków społeczności przez etap zmiany w ich życiu wspierając ich transformację a jednocześnie chroniąc porządek społeczny. Wśród tych przełomowych momentów życia wymienić można narodziny i śmierć, zaręczyny, śluby, święcenia, wszystkie te momenty, w których jednostka zmienia swój status w społeczności ale także momenty fizycznego przejścia na przykład przekroczenie granicy państw. W klasycznym ujęciu rytuał przejścia składa się z trzech faz: fazy separacji – wyłączenia jednostki ze społeczności, fazy granicznej (liminalnej) oraz fazy integracji – ponownego włączenia do społeczności. Co ciekawe w wielu rytuałach przejścia podejmowane są działania mające na celu wytworzenie odmiennego stanu świadomości w fazie granicznej a znajdując się w tej fazie osoba przechodząca przez rytuał jest podatna na sugestie ze strony osób jej towarzyszących, na przykład kapłanów. W świetle naszej współczesnej wiedzy o procesie porodu, o jego mechanizmach hormonalnych, podobieństwa są oczywiste. Różnica polega na tym, że w procesie porodu odmienny stan świadomości, w którym funkcje kory nowej mózgu ograniczane są do minimum, pojawia się samoistnie, nie musi być wywołany. W każdej fazie rytuału przejścia stosowane są konkretne praktyki wspierające proces przejścia oraz rytuały ochronne. Nietrudno byłoby przywołać praktyki okołoporodowe, które są lub do niedawna były wykonywane powszechnie, chociaż nie mają oparcia w wynikach badań naukowych, jedynie były uznawane za konieczne lub korzystne. Oswoiwszy nieco pojęcie rytuału przejścia przyjrzyjmy się jak z tej perspektywy można opisać proces porodu.

Poród w kontinuum

Poród składa się z pięciu etapów: przygotowania, separacji, fazy granicznej (liminalnej), wyłaniania się i integracji.  W swojej koncepcji dr Reed opisuje poród jako proces o konkretnych ramach i wyraźnie wyodrębniony, ale jednocześnie jako wydarzenie wplecione w życie kobiety, rodziny, społeczności. W tym sensie chociaż ma on początek i koniec oraz towarzyszą mu konkretne obrzędy, jest zakorzeniony w herstorii kobiety i towarzyszy jej jako wspomnienie do końca życia. Poszczególne etapy porodu występują niezależnie od jego przebiegu, tego czy występują interwencje czy nie, ale są najlepiej widoczne w porodzie fizjologicznym i niezakłóconym. W takim porodzie ich występowanie wynika z natury procesu a nie ze świadomych działań podejmowanych przez kobietę lub towarzyszy porodu. Dr Reed podaje przykłady konkretnych działań wspierających fizjologię porodu – rytuałów przejścia oraz bardziej akcentowanych w medycznym modelu opieki, rytuałów ochronnych.  W porodach wymagających pomocy medycznej siłą rzeczy mocniej widoczne mogą być te drugie. Warto zauważyć, że rytuały ochronne zawsze były obecne, ale współcześnie często zaburzają przebieg porodu.

Czytaj dalej o Przygotowaniu w rytuale przejścia.